Miến dong từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa ẩm thực Việt Nam, đặc biệt tại các tỉnh vùng cao như Lào Cai. Trên mảnh đất Bát Xát – nơi thiên nhiên ưu đãi, khí hậu và thổ nhưỡng phù hợp, cây dong riềng đã đang trở thành cây trồng chủ lực, mang lại thu nhập ổn định cho người dân. Đặc biệt, việc sản xuất miến dong và miến đao sâm Bát Xát theo chuỗi khép kín từ trồng trọt, chế biến đến tiêu thụ đang mở ra hướng đi bền vững cho nông sản địa phương, góp phần khôi phục nghề truyền thống và giảm nghèo hiệu quả.
Khôi phục nghề truyền thống làm miến dong
Theo Phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Bát Xát, năm 2025, diện tích trồng dong riềng trên địa bàn huyện đạt 407 ha – tăng gấp 2,5 lần so với năm 2024. Những xã có diện tích trồng lớn như Dền Thàng (250 ha), A Mú Sung (65 ha), Bản Xèo (50 ha)… cho thấy tín hiệu tích cực về sự phục hồi và phát triển của cây trồng này.
 |
|
Người dân Bát Xát thu hoạch dong riềng. |
Dong riềng đỏ là loại cây dễ trồng, ít sâu bệnh, chi phí chăm sóc thấp và đặc biệt phù hợp với điều kiện tự nhiên của Bát Xát. Với năng suất trung bình từ 25 - 30 tấn/ha, người trồng có thể thu về từ 62,5 đến 75 triệu đồng/ha nhờ giá bán củ tươi dao động từ 2.500 – 3.000 đồng/kg. Năm 2024, toàn huyện thu hoạch hơn 3.568 tấn dong riềng, đem lại nguồn thu trên 12,8 tỷ đồng cho nông dân.
Việc người dân Bát Xát tích cực chuyển đổi cây trồng kém hiệu quả sang trồng dong, cung cấp cho các cơ sở chế biến miến trên địa bàn, là minh chứng cho sự thành công của việc khôi phục mô hình sản xuất miến truyền thống theo hướng hiện đại.
Miến dong tại xã Bản Xèo, huyện Bát Xát đã có lịch sử từ những năm 70 của thế kỷ trước, khi người dân từ Đồng Sơn, Nam Trực (Nam Định) lên xây dựng vùng kinh tế mới, dựng lên thôn mới với tên gọi Thành Sơn.
Những ngày đầu tìm kế mưu sinh, bà con đã nhìn ra nguồn nguyên liệu bản địa tiềm năng là những cây dong riềng đỏ mọc hoang bạt ngàn trên núi Bản Xèo. Những hộ nhanh nhạy nhất ở thôn Thành Sơn đã khăn gói trở về quê hương học nghề làm miến rồi ngược lên Bản Xèo bắt tay vào sản xuất, từ đó khởi nguồn nghề làm miến đặc trưng nơi vùng cao.
Miến Thành Sơn sử dụng 100% tinh bột từ dong riềng đỏ. Sợi miến giòn, dai nhưng vẫn mềm, không nát khi nấu quá lửa và nước nấu không đục nên nhanh chóng chinh phục thị trường.
Giai đoạn hoàng kim, miến Thành Sơn được tiêu thụ mạnh, sản phẩm làm ra đến đâu bán hết đến đó. Tuy nhiên, sau chiến tranh biên giới 1979 và do di chuyển trung tâm huyện lý Bát Xát ra khỏi khu vực Bản Xèo, nghề làm miến bị mai một. May mắn, đến cuối năm 2012, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Lào Cai khi ấy đã chỉ đạo Chi cục phát triển nông thôn tỉnh Lào Cai tư vấn, khuyến khích người dân xã Bản Xèo khôi phục nghề làm miến truyền thống.
HTX Thành Sơn được thành lập, đầu tư dây chuyền với kinh phí gần một tỷ đồng bằng nguồn vốn xây dựng nông thôn mới. Chính quyền địa phương cũng giao mặt bằng 10.000 m2 để làm xưởng sản xuất. Từ đó, miến đao Thành Sơn chính thức “hồi sinh”, dần lấy lại danh tiếng từng bị lãng quên.
Hiện nay, bên cạnh HTX Thành Sơn là đơn vị tiên phong, tại Bát Xát còn có những HTX và cơ sở chế biến khác cũng góp sức khôi phục và giữ gìn nghề làm miến truyền thống.
Đặc biệt, nhờ phát triển vùng nguyên liệu ổn định, nghề làm miến giúp hàng trăm hộ dân, chủ yếu là người dân tộc Mông, Dao, Giáy... thoát nghèo. Họ trồng dong để cung cấp nguyên liệu cho các HTX và cơ sở chế biến trong và ngoài huyện, đồng thời tham gia sản xuất, tạo ra chuỗi giá trị khép kín từ vùng trồng đến chế biến và tiêu thụ.
Sáng tạo từ truyền thống
Không chỉ bảo tồn phương pháp sản xuất truyền thống, người dân Bát Xát ngày nay còn kết hợp công nghệ mới để nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm, sáng tạo ra sản phẩm mới, giàu giá trị dinh dưỡng. Đó là miến đao sâm.
Hợp tác xã Minh Phúc (thị trấn Bát Xát) là đơn vị tiên phong trong việc kết hợp tinh bột dong riềng đỏ và nước ép củ sâm Hoàng Sin Cô - một loại sâm quý của vùng cao Bát Xát, để sản xuất miến đao sâm.
 |
|
Sản phẩm miến sâm cải tiến từ miến truyền thống. |
Từ năm 2018, HTX Minh Phúc đã liên kết với người dân tại các xã Cốc Mỳ, Dền Thàng, Ý Tý để trồng sâm theo quy trình an toàn thực phẩm. Quá trình sản xuất khép kín, kết hợp giữa máy móc hiện đại và kỹ thuật thủ công truyền thống, giúp sản phẩm bảo toàn dưỡng chất của nguyên liệu, phù hợp với người tiểu đường, người ăn kiêng và người có thói quen ăn uống lành mạnh.
Sản phẩm đạt chứng nhận OCOP 4 sao và được Cục Sở hữu trí tuệ cấp Giấy chứng nhận nhãn hiệu tập thể. Đặc biệt, năm 2024, miến đao sâm được vinh danh là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu cấp khu vực. Sự thành công của miến đao sâm Minh Phúc đã mở ra hướng phát triển nông sản sạch, có giá trị cao cho địa phương.
Theo thống kê, tại các xã có HTX sản xuất miến dong, tỷ lệ hộ nghèo đã giảm rõ rệt theo qua từng năm. Điển hình như xã Bản Xèo, trước đây, số hộ nghèo của có tỷ lệ rất cao, trên 90%, nay đã giảm còn hơn 30%. Thu nhập bình quân đạt trên 31 triệu đồng/người/năm.
Tính chung toàn huyện Bát Xát, theo kết quả rà soát hộ nghèo, cận nghèo năm 2024 được UBND tỉnh Lào Cai công bố tại Quyết định số 3482/QĐ-UBND ngày 23/12/2024, tỷ lệ hộ nghèo trên toàn huyện còn 25,07%, giảm 5,23% so với năm trước.
Những con số này cho thấy cây dong riềng và sản phẩm từ nó đang góp phần tích cực vào công cuộc giảm nghèo bền vững tại địa phương.
Từ vùng nguyên liệu đến sản phẩm đặc sản
Có thể thấy, điểm sáng trong phát triển miến dong ở Bát Xát chính là chuỗi sản xuất khép kín từ vùng trồng nguyên liệu đến tiêu thụ sản phẩm. Cây dong riềng không chỉ giúp nông dân chuyển đổi hiệu quả cơ cấu cây trồng, mà còn đóng vai trò trung tâm trong việc xây dựng thương hiệu địa phương.
Các HTX như Thành Sơn, Minh Phúc đã chủ động xây dựng vùng nguyên liệu, đầu tư thiết bị, đào tạo kỹ thuật và tìm đầu ra cho sản phẩm, từ đó mang lại giá trị gia tăng lớn hơn. Cây dong riềng trở thành điểm tựa kinh tế, giúp nhiều hộ dân thoát nghèo bền vững, từng bước làm giàu ngay trên chính mảnh đất quê hương.
 |
|
Hợp tác xã chủ động vùng nguyên liệu, đầu tư thiết bị, đào tạo kỹ thuật... tạo ra giá trị gia tăng cao cho sản phẩm. |
Bên cạnh nỗ lực từ địa phương và các HTX, vai trò của Liên minh Hợp tác xã Việt Nam và Liên minh HTX tỉnh Lào Cai là hết sức quan trọng. Với rất nhiều chương trình thiết thực, các đơn vị này đã tích cực hỗ trợ đào tạo, tư vấn quản trị HTX, kết nối thị trường và xúc tiến thương mại. Đồng thời, nhiều chính sách về vốn, cơ sở hạ tầng và kỹ thuật đã được triển khai, giúp HTX nâng cao năng lực cạnh tranh, khẳng định vai trò trung tâm trong phát triển kinh tế tập thể.
Các chương trình hỗ trợ liên tục được tổ chức như Lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức cho các sáng lập viên HTX tháng 4/2025; Lớp tập huấn nâng cao năng lực và kỹ năng vận hành trang thương mại điện tử cho các HTX, tổ hợp tác vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi tháng 12/2024; Lớp tập huấn nâng cao năng lực cán bộ quản lý các HTX, THT tháng 12/2024,...
Tại đây, các hợp tác xã được tiếp cận các chuyên đề: Kỹ năng truyền thông, quảng bá và xúc tiến bán hàng; Lợi ích và ứng dụng chuyển đổi số trong HTX, marketing online, bán hàng qua sàn thương mại điện tử; Lợi ích và cách triển khai chuyển đổi số trong HTX; Kế hoạch kinh doanh và quản trị thị trường; Ứng dụng tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP và Organic vào sản xuất; Xây dựng thương hiệu và truy xuất nguồn gốc sản phẩm...
Từ đó, các HTX tại Bát Xát ngày càng nâng cao năng lực, góp phần đưa sản phẩm miến dong Bát Xát vươn xa, trở thành niềm tự hào của nông sản Lào Cai, khẳng định vị thế trên bản đồ đặc sản Việt.
Minh Khôi