Sự thu hẹp đất nông nghiệp là điều không thể đảo ngược trong tiến trình phát triển. Nhưng giữa những mất mát đó, vai trò của HTX lại càng trở nên rõ nét, như một thiết chế tổ chức lại sinh kế, giữ chân người dân ở lại với đất, và kiến tạo những mô hình nông nghiệp thích ứng trong thời đại mới. Không phải ở đâu còn nhiều đất mới có thể làm nông, mà ở đâu có HTX mạnh, ở đó nông dân còn đường để đi tiếp.
Làn sóng đô thị hóa và nỗi lo sinh kế
Theo số liệu mới nhất của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đến hết năm 2023, tổng diện tích đất nông nghiệp của cả nước là khoảng 27,98 triệu ha, giảm 651 ha so với năm 2022. Tuy mức giảm trên toàn quốc không lớn, nhưng ở các địa phương có tốc độ đô thị hóa cao như Hà Nội, Bắc Ninh, Đồng Nai, TP Hồ Chí Minh…, quỹ đất nông nghiệp lại đang bị thu hẹp nhanh chóng do nhu cầu mở rộng hạ tầng, khu công nghiệp và phát triển đô thị.
Đơn cử như tại Hà Nội, theo Sở Nông nghiệp và Môi trường Thành phố, hiện thành phố còn khoảng 197.428ha đất nông nghiệp, chiếm 58,8% diện tích tự nhiên của toàn thành phố. Trong 2 năm gần đây, do nhu cầu xây dựng đô thị, hạ tầng, đất canh tác đã bị thu hẹp hàng nghìn héc ta. Việc chuyển đổi đất diễn ra nhanh, không đồng bộ quy hoạch, làm phân mảnh vùng sản xuất và đứt gãy chuỗi giá trị.
Tại xã Bát Tràng, TP Hà Nội, từ một làng thuần nông ven sông Hồng, giờ đây hàng chục héc ta đất nông nghiệp đã được chuyển đổi để xây dựng các khu đô thị, các công trình giao thông và dịch vụ công cộng. “Làm nông mấy đời, giờ ruộng đất mất dần, nghề cũ cũng chông chênh theo”, ông Nguyễn Văn Bằng, một nông dân gắn bó hơn 40 năm với nghề trồng rau an toàn chia sẻ khi nhìn về cánh đồng cũ nay đã trở thành các khu đô thị.
 |
|
Tốc độ đô thị hóa ngày càng nhanh khiến diện tích đất nông nghiệp ngày một thu hẹp. |
Ở xã Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh, một nửa cánh đồng hành truyền thống của người dân đã bị san gạt để làm đường nối vào khu công nghiệp VSIP. “Chúng tôi quen sống bằng cây hành. Giờ đất không còn, nghề cũng đứt đoạn. Ở tuổi 50, ra khu công nghiệp thì người ta không tuyển. Chuyển nghề cũng chẳng dễ, chỉ mong còn chút đất để bám vào nghề cũ”, bà Nguyễn Thị Quý nói.
Khi đất canh tác ngày càng bị thu hẹp, nhường chỗ cho các công trình phát triển, người nông dân không chỉ mất kế sinh nhai, mà còn mất luôn điểm tựa truyền thống gắn với đất đai, nghề nghiệp và cộng đồng. Hàng vạn người rơi vào tình thế bị động, lạc lõng giữa chính quê hương mình, nơi vốn từng là cội rễ của cuộc sống nông nghiệp ổn định.
Trong bối cảnh ấy, các HTX nổi lên như những “điểm tựa” giữa làn sóng đô thị hóa. Không chỉ duy trì sản xuất trên diện tích còn lại, nhiều HTX đang chủ động tái cấu trúc hoạt động theo hướng dịch vụ hóa, thương mại hóa, kết hợp du lịch cộng đồng và sản xuất nông nghiệp đô thị. Chính mô hình tổ chức tập thể này đã mở ra không gian mới để người nông dân có thể tiếp tục “bám đất”, làm nghề, và giữ được vai trò chủ thể trên chính mảnh đất quê hương.
'Điểm tựa' từ mảnh đất thu hẹp
Không thu mình khi quỹ đất nông nghiệp dần hạn hẹp, nhiều HTX đã mạnh dạn chuyển hướng sang mô hình sản xuất tinh gọn, tích hợp thêm các hoạt động dịch vụ và trải nghiệm nhằm “nâng giá trị từng mét vuông đất”. Trong đó, mô hình HTX Nông nghiệp Tam Hưng (Hà Nội) là một điển hình tiêu biểu.
Khi hàng chục héc ta đất ở khu vực này bị thu hồi để xây dựng khu đô thị, thay vì buông xuôi, HTX đã quy hoạch lại diện tích còn lại, chuyển sang sản xuất lúa hữu cơ kết hợp mô hình du lịch nông thôn gắn với các di tích lịch sử. Mỗi năm, HTX đón hàng nghìn lượt khách đến tham quan và trải nghiệm.
 |
|
Kết hợp sản xuất lúa hữu cơ với du lịch nông thôn đang mở ra hướng đi hiệu quả cho HTX. |
“Chúng tôi không chỉ giữ được cái nghề của cha ông để lại, mà còn tạo thêm việc làm cho bà con. Người từng cày ruộng nay làm hướng dẫn viên, người bán nông sản ngay tại chân ruộng. Đất ít, nhưng thu nhập cao hơn trước, tất cả nhờ vào cách tổ chức hợp lý.” ông Đỗ Văn Kiên, Giám đốc HTX Nông nghiệp Tam Hưng chia sẻ.
Thành công này cho thấy, HTX không còn nhìn nông nghiệp chỉ là chuyện “trồng - thu - bán” mà là một mắt xích trong chuỗi giá trị trải nghiệm và tiêu dùng hiện đại. Sản phẩm của HTX không chỉ là hạt gạo, mà còn là câu chuyện về nông nghiệp bền vững, văn hóa làng quê và sự gắn kết cộng đồng.
Quan trọng hơn, HTX là nơi gom góp phần đất còn lại của bà con, vốn được coi là nhỏ lẻ và manh mún, để tổ chức lại sản xuất theo quy mô hàng hóa. Từ đó, tạo nền tảng để xây dựng thương hiệu, kết nối thị trường và đảm bảo sinh kế lâu dài cho người dân.
Tuy nhiên, hành trình của HTX trong bối cảnh đô thị hóa không hề dễ dàng. Nhiều nơi, HTX bị động trước quy hoạch sử dụng đất. Khi đất của nông dân bị thu hồi, HTX vốn là tổ chức sản xuất trên nền đất đó cũng mất “nền móng” hoạt động, thậm chí không được bố trí lại hoặc hỗ trợ tương xứng. Có những mô hình HTX gắn với du lịch cộng đồng, sản phẩm OCOP… phải ngừng hoạt động vì vướng vào quy hoạch khu công nghiệp, khu đô thị.
Nhiều ý kiến cho rằng, cần sớm có cơ chế khoanh vùng “vành đai nông nghiệp” quanh đô thị, nơi các HTX có thể phát triển mô hình nông nghiệp sạch, nông nghiệp trải nghiệm, cung ứng thực phẩm tại chỗ. Song song với đó là hỗ trợ HTX tiếp cận tín dụng ưu đãi, hạ tầng bảo quản, chế biến, và đặc biệt là có tiếng nói trong quá trình quy hoạch sử dụng đất.
Ngoài ra, các mô hình HTX thành công cần được truyền thông mạnh mẽ, kết nối thị trường, nâng cao năng lực quản trị và ứng dụng công nghệ số. Khi người nông dân thấy được “đất ít nhưng không khổ”, “không có ruộng vẫn có việc”, họ sẽ sẵn sàng tham gia HTX, chuyển đổi tư duy, và làm mới chính tương lai của mình trên mảnh đất quê hương.
Tú Anh